Dr. Gjekë Marinaj in Hvala, where he lived during his time as refugee in Serbia in 1990’s
promotes in Belgrade the poetry
of the poet Gjekë Marinaj ]
September 2018
“Ova knjiga posvećena je Petru Jeliću i mojim prijateljima u Srbiji, koji su mi pomogli i bili uz mene kada mi je bilo najteže.” – Gjekë Marinaj
PESMA KAO SREDIŠTE UNIVERZUMA
Zbirka pesama Đeka Marinaja Dolazim da pozelenim je izraz jedne strasne prirode koja se sudara sa svetom kao more sa obalama, koja u ljubavi pronalazi spasenje i ishodište iz dehumanizovanog savremenog sveta. Tu se preklapaju dve velike pesnikove ljubavi, prema ženi i prema pesmi, i u jedenoj i drugoj je sažeto čvorište njegovog bića, moć da se obnavlja i da pronalazi novi smisao.
Onaj ko misli, mora biti suočen sa paradoksima postojanja, kao da nam poručuje ovaj pesnik razuđene misaonosti koji povremeno pesmu “izvlači” iz čiste spoznaje sveta ili odsustva spoznaje, iz mitske i fantazmagorične suštine bitisanja, iz moranja da da odgovore na izazove trenutka i istorije. Iz logosa poezije koja ga okreće prema umetnički ostvarenim dometima svekolike svetske poezije sa kojom vodi neku vrstu dijaloga u svojim pesmama.
Duboko svestan neomeđenih prostranstava sve- mira u koji je čovek postavljen bez svoje volje, neomeđenih prostora svoga bića, i stešnjujućih okolnosti egzistencije, Marinaj ponire u dubine sopstva uviđaju- ći koliko je to nedefinisano i prozirno, neutemljeno ni u čemu stvarnom, koliko je čovek izraz nepatvorenih slika koje dolaze iz podsvesti, iz njegovog mitskog bi- ća i metafizičke suštine koja traži izraz u stvaralaštvu, u jezičkoj konkretizaciji. U povratku u “zeleno”, prvobitno, nesputano stanje harmonije koja se još samo kroz snivano i u ljubavi prema bližnjem može postići. Kroz katarzu iskušane patnje i samopokajanja u ime svih. Kao da se svet jedino još kroz dušu umetnika može pročistiti i spasti, kroz njegovo izgaranje, kritičko sa- gledavanje svih sunovrata surove civilizacije i krvo- žedne čovekove prirode.
Stoga je evidentan i sociološki angažman u mnogim pesmama, kao i preispitivanja samarićanstva kroz pojedine likove iz realnog života i literature koja je Marinaju takođe snažna inspiracija.
Pesnik, dakako ovde govori u ime većine, i na sebe preuzima odgovornost za sveopšta nedela modernog doba, hipokriziju, surovost, nasrtaj na kosmički poredak, na ljudsku slobodu u okviru državnog siste- ma, u ime svoje zemlje kao paradigme za mnoge pojave u ostalim delovima sveta.
U potrazi za slobodom i dostojanstvom bitisanja, lirski junak ove donekle neizbrušene poezije, spasonosnu luku pronalzi u krilu voljene žene, očaran njenom lepotom, senzualnošću, moći da ga opije i uzvisi. Silina te ljubavi data je kroz hiperbolu gde se lirska junakinja uzdiže iznad svemira, što je grandiozna sli- ka, a kosmička tela svetle kao ogrlica na njenom vratu, što je hiperbola velikih razmera, te s njom i divljenje.
Čulnost žene i njena zaslepljujuća privlačnost dati su u viziji koitualnog spoja mora i još nedozrele devojke. U snazi iskazane ljubomore prema moru koje je poseduje, uvlači joj se u zabranjene zone, prepoznaje se velika žudnja za stapanjem s njom i bol što je personifikovani Drugi, odnosno more ima u svojim rukama. More je, inače, jedan od značajnijih motiva u ovoj poeziji i simbolizuje stvaralačku snagu, iskonske energie sveta koje pesnik oseća i poetizuje. Setimo se da je voda kod Hajnea mesto koje je progutalo Lorelaj, dakle mesto smrti, zaustavljanja života i ljubavi: “Gore radost / u nedrima poduklost”…
U nastojanju da obuhvati kompleksnost života pesnik poseže za nepoetskim sferama i retorikom iz drugih oblasti, povremeno i naučnih, što ponekad ne daje dobre pesničke rezultate.
Pojave iz svakodnevice konkretizuju se posredstvom knjige, stiha, listova knjige: “I opet, očni mi se kapci otvaraju i zatvaraju / kao naslovne strane starih knjiga / istiniti dnevnici mitova”.
Poezija kao civilizacijsko iskustvo kojim se hrani duh savremenog čoveka, te i pesnika, drevni mitovi i mitologija urbanog, osećajnost i hotimična retorika iz sfere naučnog prepliću se u narativnom kao bitnom obeležju izraza, iako ređe ima i rimovanih pesama. Njegova poezija je iznedrena iz tradicije albanskog, balkanskog iskustva, a posebna vrsta urbanog diskursa je čini modrenijom.
Sazdana na sintezi dionizijskog principa, dakle iz autentičnog nadahnuća i apolinijskog sintetičkog duha, koji se ispoljava u različitom poetskom oblikovanju pesničke građe i poetici sveznanja, Marinajeva poezija je komleksna slika sveta, socijalno obojena i angažovana u dobroj meri, ali i izraz snažne plotske i duhovne inspiracije koja pleni iskrenošću osećaja i nji- hove poetske vizuelizacije.
Besmisao ljudskih napora povremeno daje gorčinu iskustvu proživljenom od iskona a iskazanom u poeziji velikih prethodnika na koje se on poziva (Homer, Dante, Šekspir, Neruda, Popa…), ali i ono što je u mla- dosti doživeo u totalitarnom sistemu svoje domovine Albanije, iz koje je morao pobeći u svet, a stigao je u Srbiju koja ga je prigrlila na čemu je on vrlo zahvalan. Međutim, ta iskonska ljubav prema rodnom tlu, prema namučenim roditeljima pritisnutim bespoštednom borbom za golu egzistenciju donosi prave poetske meda- ljone, pored onih blistavih posvećenih voljenoj ženi (Dušici).
“Život – ova nezasita usta kojima pripadamo”.
Proživevši neslobode koja život sam po sebi nosi, naročito u vreme globalne krize koju trpimo, pesnik iz okrenute perspektive pokazuje apsurd bitisanja, gde umesto da život nama pripada, sučeni sa gledištem lirskog subjekta poimamo, da nas život zapravo guta, i da nas poseduje a da smo primorani da mu služimo, što jeste tužno iskustvo modernog čoveka, a valjda je tako i bilo oduvek.
Iako je naslov Dolazim da pozelenim u funkciji optimističke vizije sveta i moći umetnosti da obnovi, poezija kojom se zbirka završava, inspirisana mislima o smrti zaokružuje sumornu čovekovu istinu, konačnost kao ono što limitira njegove napore, ushićenja, domete.
Poezija, na paradoksalan način, živi od negativiteta života, na patnji nastaju najbolja ostvarenja. Ona, čini se, ipak, najsnažnije integriše čovekovo, umetnikovo biće, jer ga primorava da traži izlaz i da produbi svoje misaono iskustvo, što i ova zbirka nedvosmisleno potvrđuje.
U svakom slučaju, ovdašnji čitaoci biće obogaćeni jednim originalnim pesničkim glasom koji baštini pesničku tradiciju susedne Albanije, koja nam u tom smislu nije dovoljno poznata.
Đek Marinaj najbolje domete postiže u pojedinačnom stihu, ali i ukupna poezija ovog velikog prija- telja naše zemlje, vredna je svake pažnje.
Mr. Milica Jeftimijević Lilić
ZEBNJA I EKSTAZA ĐEKE MARINAJA
Do prije nekoliko godina albanska književnost nije bila dovoljno dostupna čitalačkoj publici na teritoriji crnogorskog/srpskog jezika iz, kako to obično biva, sasvim nepoetskih razloga. Na radost čitalaca koji čitaju na crnogorskom/srpskom jeziku posljednjih godina javlja se nekoliko vrijednih prevoda. U tom kontekstu javlja se prevod izbora poezije Đeke Marina- ja koji predstavlja događaj za srpski jezik.
Mentalno-digitalne laboratorije novog svjetskog poretka koje prekreiraju naše senzore ozbiljno ometaju recipiranje sadržaja koji nijesu u dovoljnoj mjeri globa- lno-političko-tržišni. Otuđen od svoje afektivnosti i emocionalnosti čovjek je instrumentalizovan i pooruđen. Svaki interes za poeziju, a pogotovo pisanje poezije danas je svojevrsna avantura i najdivnija ludost. Glas usamljenog u pustinji. Međutim, navedene uslovnosti izazov pisanja poezije za stvaraoce kakav je Đeka Marinaj, čine sudbinski neodoljivim.
Đek Marinaj
Čitanje i pokušaj procjenjivanja poezije Đeke Marinaja prati opšte poznata opasnost analiziranja lirske pjesme. Mogućnost oskrnavite pjesmu je stvarna jer rastavljanje pjesme kao jedinstvene strukture suodnosa na sastavne djelove prijeti da naruši cjelovit doživljaj. Ipak, znalački prevod, zapravo prepjev umanjuje opasnost od “časa anatomije”.
Raznovrsnost i autentičnost Marinajevog pjesnič- kog rukopisa iskušava različite mogućnosti čitanja. Utemeljena na najboljim tekovinama modernizma njegova poezija zahtijeva moderno čitanje.
Postoji, međutim, i okolnost koja rekreira odgovor- nost čitaoca. Nakon rađanja pjesma napušta svog autora i nastavlja svoj autonomni život. Savremena proučavanja književnosti insistiraju na “umjetnosti” čitanja, na čitaocu kao sustvaraocu, jer bez obzira na autorove intencije pjesma se realizuje u svijesti čitaoca. Riječju, ne postoji samo jedna pjesma “Konji”. Pjesma ima onoliko redakcija koliko i čitalaca koji su je pročitali.
Budući sa autentičnim stvaralačkim predznakom, Marinajeve pjesme se opiru svrstavanju po klasičnim kriterijumima. Ipak, moguće ih je sasvim uslovno razvrstati na ljubavne, zavičajne i pjesme posvećene roditeljima, pjesme posvećene određenim ličnostima, socijalne i refleksivne pjesme.
Tematska raznovrsnost upućuje na bogatstvo pjesnikovih percepcija i formi oblikovanja: od izrazite vedrine do sumorne zamišljenosti; od deskriptivnog pristupa, do nadrealističke vizije, simboličke zatvorenosti i slojevitog metaforičkog kazivanja. Značajan dio ovog izbora zauzima ljubavna lirika. Pjesme namijenjene Dušici odlikuje ikoničan doživljaj žene. U ovim pjesmama preovlađuje divljenje duhovnoj ljepoti žene. Lik Dušice pjesnik ne vizualizuje već ga vaznosi do najveće mjere oduhovljenosti uz potpuno odsustvo senzualnog odnosa. Ljubav prema njoj je ekstatično vaznesenje. Ona se obogotvorava, i slavi do kulta.
U pjesmi pjesmi “Nerazumijevajući – Dušici” Ma- rinaj svojoj ljubavi daje vaseljenske razmjere: “Zemljani šalju astronome, kosmičke brodove, Apolo 13… / da bi otkrili život na drugim planetama, voljena. / Ne shvata- jući da se nešto magično na dobro izmijenilo / vašim stasanjem, / ne znajući da su sve planete poređane / i za- kačene kao sneni nakiti na tvome vrau”. Šta više, pjesnik ističe etički princip ljepote koji nadilazi zemaljske razm- jere: “Tvoja je ljepota toliko ljudska / da planete na tvom vratu izgledaju kao zrnca…”. Najzad, tvoračka moć ljepote izjednačene sa dobrotom je tolika da su planete.
“Skamenjene od čudesa tvoje iskrenosti”…
Pjesme o Dušici su i bezglasna ustreptjelost izazavana njenim nadrealnim bićem i jelenski usklik omamljenosti. Marinaj ljubavnoj lirici vraća prekrasnu naivnost i bezuslovnost školske ljubavi. U svijetu u kome ljubav kupujemo kreditnom karticom pjesme o Dušici su jedinstvene po čistoti i snazi osjećanja i doživljavaju se kao molsko sjećanje na ljubav.
U određenom broju ljubavnih pjesama nalazimo ljubav prema neimenovanoj ženi. Većina ovih pjesama takođe veliča duhovnu ljepotu žene. U hipu ljubavne zatravljenosti odvija se vaseljenska igra duša. U ovim pjesmama lirski subjekt je označen ili se osjeća njegovo intenzivno prisustvo. U pjesmi “Za tebe” uočavamo prve znake senzualnosti. U svojoj molitvenoj čežnji lirski subjekat pjeva: “…oh, koliko svježih poljubaca skrstišeruke tamo. / Koliko je mekih dodira ostavilo svilenu odjeću / po strani…”. A u pjesmi “Slađe od rosinog poljupca planini” čulnost dobija na intenzitetu:… Ti, kao sna- žna lavina, smijući se kotrljaš; / Odvajaš me od zemlje slađe od rosinog poljpca planini.” U pjesmi “Čaša lju- bavi” čulnost postaje ekstatična:
“Uz livade, prije vremena, preznojavasmo prvurosu / Sa noćnim vlasima brišemo jutru grudi. / Iscije- pasmo ledinu na pola, kao parče platna…”.
Određen broj pjesama odlikuje snažna erotska inspiracija. U pjesmi “Djevojke” dominantna je senzualnost:
“Šire se kao lomljive bulke / Pšeničnim poljima želja / Sa nježnim erotskim snom prije buđenja.”A u pjesmi “Ara- pska djevojka” pjesnik otkriva tragiku potisnute čulnosti:
“Tu, u njedrima arapskih djevojaka / vulkani uče jezik razbuktale ljubavi. / Njihova srca, kao antene na krovovima, sa ugašenim svijetlima / potvrđuju da je današnjica umrla u jučerašnjoj magli”.
Uprkos tananoj osjećajnosti ispoljenoj u ljubavnoj lirici, Marinaj je prevashodno pjesnik duboke refleksije i visoke erudicije. Bilo da inspiraciju nalazi u socijalnim motivima, bilo da pjeva o roditeljima, bilo da promišlja sudbinu pjesnika i pjesništva, bilo da iskušava smislove trajanja i univerzuma on je pjesnik nemirne refleksije.
Ostvarena kolokvijalnim jezikom u narativnom maniru parabolična konotacija pjesmu “Konji” identifikuje kao prevashodno socijalnu. Lirski subjekat opalizira od identifikacije do personificiranja, tako da pjesma doživljava kao snažna slika socijalnog poretka. Čini se da stihovi “Ćutimo” / “Slušamo” /
“Nijedan od nas nije bistar” umanjuju jezgrovitost i narušavaju paraboličnu dosljednost.
Značajan broj pjesama posvećen je poznatim ličnostima, odnosno likovima iz literature ili mita. Iz ovog kruga izdvaja se pjesma “Gondža Bojadžiju” (Majka Tereza) koja svojom sažetošću i ekspresivnošću spada u najuspjelije pjesme. Jednom snažnom slikom i jednim divnim paradoksom pjesnik izražava moralnu ljepotu žrtvovanja koje ide do sveljubavi i sa- moukinuća. Pjesnik na jedinstven način kontrastira ljepotu davanja sa oskudicom: “Ona dade sve / Kad nemaše ništa da dâ”.
U pjesmi “A. Škreljiju” posvećenoj poznatom pjesniku autor ne oplakuje njegovu smrt, već slavi njegov život i djelo. U pjesmi se smjenjuju uspjele poetske slike sa refleksijama o pjesniku: “Ne,Vi ne možete umrijeti, tako jednostavno, samo umrijeti… / Vi ste pjesnik” – “Eno, čuj zvona podzemnih gradova / tužno zvuče / kao da čitaju tvoje pjesme.”
Pjesme posvećene zavičaju, odnosno roditeljima zapravo su himne njihovoj žrtvi dostojnoj svetačkog oreola. Pored dubokog pijeteta, pjesme su svojevrsna osuda mukotrpnog života. U podtekstu ovih pjesama osjeća se opori ukus zavičajne zemlje, blagoslovene i proklete u isti mah. Ove pjesme odlikuju se snažnim vizuelnim slikama. U pjesmi “Majčine ruke”lirski subjekat odgoneta hijeroglife majčine patnje, a u pjesmi “Majčin rođendan” pjesnik u snu vidi svoju počivšu majku: “Kao ubranu ružu / U ruci nekog sveca”.
U izvjesnom broju pjesama pjesnik promišlja fenonem pjesnika i pjesništva u savremenom svijetu. Fantazmagorične vizije udesa riječi i poezije mogao je zacijelo napisati samo duh koji se vraća iz budućnosti. U maniru neoromantičara Marinaj misiju pjesnika i poezije veliča do mesijanizma. Neke pjesme predstavljaju lament, ali i pobunu protiv sumorne svakodnevice. U pjesmi “Gdje tražiti pjesnikovu dušu” Marinaj konsta- tuje sveprisustvo pjesnikove duše. Pjesnik “…postade dodir u mom bijegu / (reče mi ljepota)” i “…pepeo u mojoj vatri / (reče mi pjesma)”. Rođen sa grijehom stvaralačkog dara njegovo tijelo je na vječnom raspeću: “…tijelo mu vidjeh obješeno / Na gvozdenoj kuki života / (reče mi istina)”.
Pjesma “Pomeni” sadrži apokaliptičnu viziju isčeznuća pisane riječi. Pjesnik izražava duboku rezignaciju zbog potiskivanja riječi. Riječ je u bjekstvu pred pošastima vizuelizacije i profanosti komunikacije. Pred raspećem riječi pjesnika obuzima zebnja prikazana u snažnim ekspresivnim slikama: “Posljednja riječ vrši samoubistvo” (…) “Riječi izlaze i suše se / kao trava na šupljinama lobanje mrtvaca u planini”.
U pjesmi “Nedjeljne molitve” pjesnik nudi somnabulne slike preobraženog svijeta u čijem je središtu molitva za pjesnika i njegovu riječ: “Anđeli nek silaze iz raja / I postanu pjesnici / Pjesnici da se istope u stihove / i postanu poezija.” Na kraju, poeziju uzdiže na pijedestal Platonovog opita “…objektivne istine”.
Središte misaone lirike koja sadrži paradigmu pjesnikovbe poetike čine pjesme u kojima Marinaj ponire u sopstveno ja i metafizički iskušava smisao svoga postojanja. Nastojeći da otkrije tajnu univerzuma i smisao čovjekovog rođenja i smrti, autor se poziva na likove iz klasične literature, a katkad uvodi i lekseme iz korpusa egzaktnih nauka koje transponuje u polivalentne simbole, tako da se pjesma nerijetko približava naučnom diskursu. Iako pjesnikova misao ponekad napusti apstraktnost, vizualizuje se pretačući se u sliku nije sasvim oslobođena hermetičnosti. U ovim pjesmama pjesnik razara senzornostatički privid stvarnosti i traga za ontičkim osnovama univerzuma. U disonantnim slikama svemira sluti se sumnja i zebnja lirskog subjekta.
U pjesmi “Putovanje kroz svoju unutrašnjost” lirski subjekt otkriva krhkost ljudskog bića podložnog iskušenjima i nesposobnog da spozna svoju ljudsku misiju. U pjesmi “Autoportret” nalazimo fantamazgo ričnu sliku lica koje je obezljuđeno tehnicističkim motivima. Lirski subjekt je rasčovječen jer: “Začepio mi je usta / glatkoputi leptir…” Ipak, sumorna pjesma završava vedrim tonovima: “Oči? / Samo oči će mi umrijeti nepokorene”. U pjesmi “Dva neba između moja dva ja” lirski subjekat slika svoju tragičnu podvojenost. Čas Magbet, a čas Kralj Lir u botaničkoj bašti u Grenlandu kao pred oltarom želi da se suoči sa sobom i ispovijedi: “Dolazim da pozelenim…” kaže lirski subjekat u čežnji za konačnim očišćenjem.
Sumornost do nihilizma nalazimo u pjesmi “Spontane energije materije”. Bespomoćnost čovjeka sred nepoznatih kosmičkih sila je tolika da ljudi “…brišu iz pamćenja jedni druge.”
I u “Rozafinoj ispovijesti” čovjek je igračka disonantnog kosmosa i nepoznatih sila. Grotesknost čovjekovog rađanja i trajanja, lišena mogućnosti uticanja na svoju sudbinu sadržana je u stihovima: “Pod amblemom / Ljudskog samopožrtvovanja / Pretvoriše me u legendu”.
Većini naslova pjesama ne može se odreći poetska funkcionalnost. Štaviše, manji broj nasova tvori značenjsku napeotost između nasova i pjesme koja se rcipira kao uspjelo iznevjereno očkivanje: “Mora”, “Pomeni”, “Bilans”. Ipak, valjalo bi razmotriti opravdanost nekih, prije svega dužih, narativnih naslova tipa: “Putovanje kroz svoju unutrašnjost”, “Zemlja se zbunjeno okreće unutar pjesnikovih rebara”, “Djeca, nanizane perle vremenu oko vrata”.
Riječju, sasvim je nesporno da je Đek Marinaj ovim izborom poezije potvrdio punu pjesničku zrelost i originalnost.
Njegova zebnja je van svake sumnje potrebna svijetu.
Ljubomir Kovačević
Select your language:
– Albanian
– Azerbaijani
– Bosnian
– Chinese
– French
– German
– Greek
– Indian
– Italian
– Korean
– Macedonian
– Montenegrin
– Polish
– Romanian
– Russian
– Serbian
– Spanish
– Uzbek
– Vietnamese